توبه یک وظیفه واجب است و قرآن کریم هفت مرتبه با جمله «توبوا» همه مردم را به آن فرمان داده است، از جمله:
«وَ تُوبُوا الَى اللَّهِ جَمیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
اى مؤمنان، همگى به درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید!
از طرفى تأخیر انداختن و امروز و فردا کردن در توبه، بازگشت از گناه و معصیت را مشکل تر مى کند تا جایى که نَفْس با گناه انس گرفته، برگشت را غیر ممکن مى سازد.
ایام جوانى بهترین فرصت براى تغییر مسیر از زشتى ها و پلیدى ها به سوى پاکى هاست. پیامبر اکرم (ص):
«التَّوْبَةُ حَسَنَةٌ، لکِنَّهُ فِى الشَّبابِ احْسَنُ»
توبه از گناه، همیشه پسندیده است. ولى در جوانى بهتر و پسندیده تر است.
امام خمینى قدس سره در این زمینه نصیحتى پدرانه دارد:
«بهار توبه، ایام جوانى است که بار گناهان کمتر و کدورت قلبى و ظلمت باطنى ناقص تر و شرایط توبه سهل تر و آسان تر است ... گیرم که انسان بتواند در ایّام پیرى قیام به این امر کند، از کجا به پیرى برسد و اجل موعود او را در سنّ جوانى و در حال اشتغال به نافرمانى نرباید و به او مهلت دهد؟ کمیاب بودن پیران، دلیل است که مرگ به جوانان نزدیک تر است. در یک شهر پنجاه هزار نفرى پنجاه نفر پیر هشتاد ساله، انسان نمى بیند. پس اى عزیز! از مکاید شیطان بترس و در حذر باش و با خداى خود مکر و حیله مکن که پنجاه سال یا بیشتر شهوترانى مى کنم و دم مرگ با کلمه استغفار جبران گذشته مى کنم. اینها خیال خام است ... پس ... هر چه زودتر دامن به کمر بزن و عزم را محکم و اراده را قوى کن و از گناهان تا در سنّ جوانى هستى یا در حیات دنیایى مى باشى، توبه کن و مگذار فرصت خدا داد از دستت برود و به تسویلات شیطانى و مکاید نفس امّاره اعتنا مکن»
نشانه هاى تائب واقعى
بر اساس روایات اسلامى، از علائم توبه کار واقعى این است که وقتى توبه کرد، علاوه بر تصمیم قاطع بر ترک معصیت، حقوق تضییع شده- اعم از حق اللّه و حق النّاس- را جبران کند و واقعاً مسیر زندگى خود را براى رسیدن به سعادت و خوشبختى تغییر دهد و ظلمت حاصل از گناهان را در پرتو اطاعت و بندگى بزداید.
توبه کار واقعى کسى است که هر گاه توبه کند:
1. طلبکاران و ستم کشیدگان را از خود راضى سازد.
2. به عبادتش بیفزاید.
3. لباس (و قیافه ظاهرى) خود را تغییر دهد.
4. دوستان (فاسد) خود را عوض کند.
5. نشست و برخاستها (دعوتها و پذیراییها) را تغییر دهد.
6. رفتار خود را در مسائل خانوادگى و زناشویى و تربیت فرزندان تغییر دهد و اخلاق و رفتار اسلامى داشته باشد و در مسائل جنسى از راه انحرافى که رفته بازگردد.
7. در اخلاق و نیت خود تغییر و تحوّل داده و در حالات روحى، فکرى، قلبى و برخوردهاى اجتماعى خود تجدید نظر نماید و انگیزه ها و هدف هاى مادى خود را به قصد قربت و اخلاص تبدیل کند.
8. روحش باز و رویش گشاده باشد و تنگ نظرى هاى قبلى را نداشته باشد و از کمک به دیگران دریغ نورزد.
9. از آرزوهاى دور و دراز خویش دست بردارد و زبانش را از بدى، تهمت، دروغ، غیبت، سوگند نابجا، گواهى دادن ناروا، ناسزا، شایعه سازى، یاوه گویى و ... بازدارد.
10. در مسائل اقتصادى و صرف هزینه هاى مالى، از تشریفات زندگى شخصى خود بکاهد و آن را در راه رفاه دیگران و به ویژه محرومان و گرسنگان صرف نماید.
هرگاه توبه کننده چنین شد، توبه حقیقى کرده است.
آثار توبه
هرگاه انسان خطاکارى، تصمیم به توبه بگیرد و با اخلاص، از خداوند بخواهد که در این کار دشوار او را یارى نماید، آثار بسیار ارزنده اى را در زندگى خود مشاهده خواهد کرد. نورانیت دل، احساس آرامش و سبکبارى، زنده شدن محبت به دیگران در قلب وى، زیاد شدن محبت دیگران نسبت به وى، حل مشکلات و ... از جمله این آثارند. در این جا به چند نتیجه مهم توبه، اشاره مى کنیم.
1. آمرزش گناهان؛ گناهان و اعمال زشت، آدمى را در لبه پرتگاه شقاوت، انحطاط و سقوط قرار مى دهد و نجات از آن، تنها با توبه میسّر است. توبه موجب آمرزش گناهان است تا اندازه اى که توبه کار مانند کسى است که مرتکب گناهى نشده است. رسول خدا (ص) مى فرماید:
«التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ» تائب از گناه مثل کسى است که مرتکب گناه نشده است.
على (ع) نیز مى فرماید:
«بِالتَّوْبَةِ تُکَفَّرُ الذُّنُوبُ» با توبه، گناهان ناپدید مى شوند.
2. برخوردارى از مواهب الهى و زندگى شیرین؛ انسان، از طریق توبه، به مواهب دنیایى و جامعه اى آباد و سعادتمند دست مى یابد چنان که در قرآن کریم آمده است:
«تُوبُوا الَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً ..»
به سوى او (خدا) بازگردید تا به طرز نیکویى شما را (از مواهب زندگى این جهان) بهره مند سازد.
3. تبدیل لغزشها به حسنات؛ هنگامى که انسان با توبه به سوى خدا بازگشت، دگرگونى عمیقى در سراسر وجودش پیدا مى شود و همین تحول و انقلاب درونى، اعمال زشت او را به حسنات تبدیل مى کند. چنان که در قرآن کریم مى فرماید:
«مَنْ تابَ وَ امَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُولئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً»
کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، خداوند کناهان این گروه را به حسنات تبدیل می نماید و خداوند آمرزنده و مهربان است.
4. باران رحمت و افزایش قدرت؛ قرآن کریم استغفار از گناهان و بازگشت به سوى خدا را مایه آبادانى، خرّمى و اقتدار معرفى کرده، مى فرماید:
«تُوبُوا الَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارًا وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً الى قُوَّتِکُمْ ...»
توبه کنید تا خداوند آسمان را براى شما به باریدنِ فراوان بگمارد و نیرویى بر نیرویتان بیفزاید.
امیرالمؤمنین (ع) به شخصى که در حضورش «استغفراللَّه» گفت فرمود: استغفار مقام بلند مرتبه گان است و براى آن شش معناست. آن جناب در این سخن به تمام آنچه در یک توبه کامل لازم است اشاره مى کند و ارکان و شرایط قبولى و کمال توبه را چنین بیان مى دارد.
نخست: پشیمانى بر گذشته؛
دوم: عزم بر ترک بازگشت براى همیشه؛
سوم: حقوق مردم را ادا کنى تا با خدا عارى از هر گناهى دیدار نمایى؛
چهارم: هر واجبى را که بر عهده تو بوده و انجامش ندادهاى به جاى آورى؛
پنجم: گوشتى را که از گناه بر پیکرت روییده در غم و اندوه آب کنى تا پوست به استخوانت بچسبد و میان پوست و استخوان گوشت تازه بروید؛
ششم: جسم خود را رنج طاعت بچشانى؛ همچنان که بر او حلاوت معصیت چشانده بودى.
اکنون که بوی مغفرت پروردگار در ایام ماه مبارک به مشام می رسد، زمان مناسبی برای توبه است. اگر عمر یاری کند و توفیق یار شود.
