امام زمان (عج) برای هدایت شیعیانش نامه های را مرقوم کرده اند که در اصطلاح به آنها توقیعات گفته می شود. توقیعات امام زمان (ع) در منابع روایى، فقهى و تاریخى شیعه آمده‏ است.

در زمان غیبت صغرى (غیبت امام زمان) شیعیان به واسطه چهار نایب خاص با امام (ع) در ارتباط بودند و مسائل خویش را مطرح می ساختند و حاجت‏هاى خود را درخواست می کردند.

براى نمونه، در روایتى، راوى مى‏ گوید: نامه‏ اى نوشتم و پرسیدم که فرج- ظهور امام زمان (ع)- چه هنگام خواهد بود؟ در پاسخ آمد: تعیین کنندگان وقت دروغ مى‏ گویند. (1)

البته برخى توقیعات امام (ع) بى آنکه در پاسخِ نامه‏اى یا درخواستى باشند، صادر شده‏ اند. چنین توقیعاتى درباره موضوعاتى همانند تأیید نوّاب و وکلا، افشاى فریبکارى‏ هاى مدّعیان دروغین امامت، طرد منحرفان و حفظ جان وکلا و شیعیان‏اند.

امام (ع) در یکى از این توقیعات، علىّ بن محمّد سمرى- چهارمین نایب- را از فرا رسیدن زمان مرگش باخبر مى‏ کند و به او فرمان مى‏ دهد که کسى را به جاى خود برنگزیند؛ زیرا غیبت کبرى آغاز شده است. (2)

در روایات آمده است که خطّ امام زمان (ع) شباهتى بسیار به خطّ پدر والامقامش دارد. این راهى مناسب بوده است تا مخاطبان یقین کنند توقیعات از شخص امام (ع) است و بدین سان، احتمال جعل توقیع و فریب شیعیان از میان برود. توقیعات را شیعیان معتمد مى‏ دیدند و از آنها استنساخ مى‏ کردند یا محتوا را به ذهن مى‏ سپردند و برخى از آنها را بنا بر مصالحى میان عامّه شیعه منتشر مى‏ ساختند.

درباره کیفیت صدور توقیعات باید گفت: روش نوّاب امام (ع) در روزگار غیبت صغرى چنین بوده است که سؤال‏هاى شیعیان را مى‏ نوشته و به حضرت مهدى (ع) تقدیم مى‏ کرده‏ اند. امام (ع) به پاره‏اى از سؤال‏ها به صورت کتبى پاسخ مى‏ داده و به برخى دیگر به صورت شفاهى. نوّاب نیز گاه پاسخ‏هاى شفاهى امام (ع) را مى‏ نوشته‏  اند و به صورت کتبى به مردم مى‏ داده‏ اند.

بیش‏تر علماى شیعه معتقدند توقیعات امام زمان (ع) منحصر به عصر غیبت صغرى و نایبان خاصّ است. با این حال، برخى نیز معتقدند که امام (ع) در عصر غیبت کبرى نیز نامه‏ هایى به بزرگان شیعه نوشته است.

طبرسى- از علماى قرن 6 ق.- دو نامه از آن حضرت به شیخ مفید را ذکر کرده است. این نامه‏ ها را شخص معتمدى به شیخ مفید رسانیده است؛ ولى نام او در روایت نیامده است. برخى محققان این نامه‏ ها را در شمار توقیعات امام زمان (ع) آورده‏ اند.

علّامه بحرالعلوم در کتاب رجالى خود و آیت اللّه خویى در معجم رجال الحدیث در صحت این توقیعات تردید کرده‏ اند؛ زیرا آنها را براى نخستین بار مرحوم طبرسى پس از گذشت صد سال از وفات شیخ مفید نقل کرده و پس از او نیز شاگردش ابن شهرآشوب از آنها یاد کرده است؛ امّا شاگردان شیخ مفید مانند سیّد مرتضى، نجاشى و شیخ طوسى با اینکه تألیفات فراوانى داشته‏ اند، از چنین توقیعاتى سخن نگفته‏ اند.

توقیعات امام زمان (ع) موضوعات گوناگونى را در بردارند. مانند موضوعات اعتقادى، اخلاقى، سیاسى، فقهى و .... امام (ع) در توقیعات خویش، وظایف گوناگون شیعیان را در عصر غیبت‏ کبرى به تصویر کشیده است. در یکى از مهم‏ ترین توقیعات درباره رهبرى شیعیان هنگام غیبت کبرى آمده است:

در حوادثى که پیش روى شما است، به راویان حدیث ما رجوع کنید. آنان حجّت من بر شمایند و من حجّت خدایم. (3)

این توقیع شریف، از مستندات مهمّ فقه شیعى درباره وجوب رجوع به فقهاى شیعه در احکام دینى هنگام غیبت کبرى است. امام خمینى (ره) نیز در کتاب ولایت فقیه خود، براى اثبات ولایت فقیه در مسائل حکومتى از این روایت بهره گرفته است.

در توقیعات، برخى ادعیه و زیارات نیز آمده است که چگونگى زیارت حضرت مهدى (ع) و دعا براى عصر غیبت را بیان می کند. زیارت آل یاسین و دعاى عصر غیبت از جمله این توقیعات است.

هرگاه زمان ظهور حضرت مهدی (عج) نزدیک شود، به طور طبیعی نیاز است ایشان با یارانش ارتباط بیشتری داشته باشد، لذا قابل پیش بینی است که تعداد توقیعات در زمان ظهور بیشتر خواهد شد.